Heritage Compendium

Archaeology & Built Heritage

This section includes monuments, archaeological objects, wrecks, architectural heritage, heritage gardens and parks, heritage objects and inland waterways.

Seandálaíocht & Oidhreacht Thógtha

Áirítear sa roinn seo séadchomharthaí, ábhar seandálaíochta, raic, oidhreacht ailtireachta, gairdíní agus páirceanna oidhreachta, ábhar oidhreachta agus uiscebhealaí intíre.

Archaeology: A definition

Archaeology is the study of past societies and cultures through an assessment of the material remains left by them and the evidence of their environment. It investigates their houses, settlements and tombs and everyday implements. It seeks to understand the landscape, vegetation and climate of previous times as they affected, and were affected by, past peoples.

Sainmhíniú ar Sheandálaíocht

Is é atá i Seandálaíocht ná staidéar ar shochaithe agus ar chultúir a bhain leis an am atá caite trí mheasúnacht a dhéanamh ar an ábhar atá fágtha ina ndiaidh acu agus ar fhianaise a dtimpeallachta. Déanann sí imscrúdú ar a dtithe, a lonnaíochtaí, a dtuamaí agus ar na huirlisí a d’úsáid siad gach lá. Féachann sí le tuiscint a fháil ar thírdhreach, fhásra agus aeráid an ama atá caite agus mar a chuaigh siad i gcion ar na daoine ag an am agus mar a chuaigh na daoine i gcion orthu.

Field Monument Advisor Scheme (FMA)

The Field Monument Advisor liaises with monument owners and occupiers, local authorities, and other agencies on the condition of ancient monuments, advising them on appropriate management measures, including general advice on the relevant agri-environment schemes, and assisting in the preparation of management plans. The Advisor identifies priorities for management action by the relevant bodies and, as specifically directed by the local authority’s Heritage Officer and the Steering Group, recommends and negotiates management agreements, or providing advice in the context of relevant agri-environment schemes. He/She monitors and report on the progress of any works or management action affecting ancient monuments, and making urgent ad hoc inspections of ancient monuments.

Scéim Chomhairleoir na Leachtanna Allamuigh (FMA)

Déanann Comhairleoir na Leachtanna Allamuigh teagmháil le húinéirí agus le háititheoirí séadchomharthaí, le húdaráis áitiúla agus le gníomhaireachtaí eile maidir le riocht séadchomharthaí ársa, agus tugann comhairle dóibh maidir le bearta bainistíochta iomchuí, lena n-áirítear comhairle ghinearálta ar na scéimeanna comhshaoil talmhaíochta ábhartha, agus cabhraíonn leo pleananna bainistíochta a ullmhú. Aithníonn an comhairleoir tosaíochtaí ó thaobh ghníomhú bainistíochta atá le déanamh ag na comhlachtaí ábhartha agus, faoi threoir shonrach ó Oifigeach Oidhreachta agus ó Ghrúpa Stiúrtha an údaráis áitiúil, déanann sé/sí moltaí agus eagraíonn sé/sí comhaontuithe bainistíochta, nó cuireann sé/sí comhairle ar fáil i gcomhthéacs scéimeanna comhshaoil talmhaíochta ábhartha. Déanann sé/sí monatóireacht agus tuairisciú ar dhul chun cinn aon oibríochtaí nó ar aon ghníomhaíocht bainistíochta a bhfuil tionchar acu ar shéadchomharthaí ársa, agus déanann cigireachtaí phráinneacha ad hoc ar shéadchomharthaí ársa.

Monument Includes the following, whether above or below the surface of the ground or the water and whether affixed or not affixed to the ground: (a) any artificial or partly artificial building, structure or erection or group of such buildings, structures or erections, (b) any cave, stone or other natural product, whether or not forming part of the ground, that has been artificially carved, sculptured or worked upon or which (where it does not form part of the place where it is) appears to have been purposely put or arranged in position, (c) any, or any part of any, prehistoric or ancient tomb, grave or burial deposit, or ritual, industrial or habitation site, and (d) any place comprising the remains or traces of any such building, structure or erection, any such cave, stone or natural product or any such tomb, grave, burial deposit or ritual, industrial or habitation site, situated on land or in the territorial waters of the State, but does not include any building, or part of any building, that is habitually used for ecclesiastical purposes.

Séadchomhartha

Áirítear ar shéadchomharthaí, cibé an bhfuil siad os cionn nó faoi dhromchla na talún nó dhromchla an uisce agus cibé an bhfuil siad greamaithe den talamh nó nach bhfuil:

(a)   aon fhoirgneamh, struchtúr nó tógáil, nó aon ghrúpa foirgneamh, struchtúr nó tógálacha saorga nó leathshaorga,

(b)   aon uaimh, chloch nó táirge nádúrtha eile, cibé a bhfuil siad mar chuid den talamh nó nach bhfuil, a bhfuil snoí, dealbhú nó obair shaorga eile déanta orthu nó (nuair nach bhfuil cuid nádúrtha den áit ina bhfuil siad iad) a bhfuil an chuma orthu go bhfuil siad lonnaithe nó socraithe ansin d’aon turas,

(c)    aon cheann nó aon chuid de na nithe seo a leanas: tuama, uaigh nó taisce adhlactha réamhstairiúil nó ársa, suíomh deasghnátha, tionscail nó áitribh, agus

(d)   aon áit a bhfuil iarsmaí nó lorg aon fhoirgnimh, struchtúir nó tógála, aon uaimhe, cloiche, taisce adhlactha nó táirge nádúrtha den sórt sin, nó aon tuama, uaigh, taisce adhlactha nó suíomh deasghnátha, tionscail nó áitribh, suite ar thalamh nó in uiscí teorann an Stáit, ach amháin aon fhoirgneamh, nó aon chuid d’aon fhoirgneamh, a bhíonn a úsáid de ghnáth i gcomhair gnóthaí eaglasta.

Wreck

A vessel, or part of a vessel, lying wrecked on, in or under the sea bed or, on or in land covered by water, and any objects contained in or on the vessel, and any objects that were formerly contained in or on a vessel and are lying on, in or under the sea bed or on or in land covered by water.

Raice

Soitheach, nó cuid de shoitheach, atá ina luí briste ar nó faoi ghrinneall na farraige nó i ngrinneall na farraige, ar thalamh nó i dtalamh atá clúdaithe le huisce, agus aon ábhar atá istigh sa soitheach nó air, nó aon ábhar a bhí tráth istigh sa soitheach nó air, agus atá ina luí ar nó faoi ghrinneall na farraige nó i ngrinneall na farraige, nó ar thalamh nó i dtalamh ata clúdaithe le huisce.

Architectural Heritage

All structures, building, tranditional and designed, and groups of buildings including streetscapes and urban vistas, which are of historical, archaeological, artistic, engineering, scientific, social or technical interest, together with their settings, attendant grounds, fixtures, fittings and contents, and, without prejudice to the generality of the foregoing, including railways and related buildings and structures and any place comprising the remains or traces of any such railway, building or structure.

Oidhreacht Ailtireachta

Gach struchtúr agus foirgneamh, traidisiúnta nó deartha, agus gach grúpa foirgneamh lena n-áirítear sráid-dreacha agus caol-léargais uirbeacha a bhfuil luach stairiúil, seandálaíochta, ealaíne, innealtóireachta, eolaíochta, sóisialta nó teicniúil ag baint leo, maraon lena suíomhanna, a dtailte coimhdeacha, a bhfearais, feistis agus inneachair, agus, gan chlaontacht do ghinearáltacht an méid a chuaigh roimhe seo, lena n-áirítear iarnróid agus foirgnimh agus struchtúir a bhaineann leo agus aon áit a bhfuil iarsmaí nó lorg a leithéid d’iarnróid, foirgnimh nó struchtúir.

Heritage Gardens & Parks

Areas of natural heritage, and gardens and parks whose plant collections, design, design features, buildings, setting, style or association are of significant scientific, botanical, aesthetic or historical interest or which illustrate some aspect of the development of gardening or of gardens and parks. Inland Waterways Canals, canalised sections of rivers and lakes, navigation channels in rivers and lakes, and their associated navigational features.

Gairdíní & Páirceanna Oidhreachta

Ceantair oidhreachta nádúrtha, agus gairdíní agus páirceanna a bhfuil luach suntasach eolaíochta, luibheolaíoch, aeistéitiúil nó stairiúil ag baint lena mbailiúcháin plandaí, a ndearadh, gnéithe dá ndearadh, a bhfoirgnimh, suímh, stíl nó rud a bhaineann leo, nó a léiríonn gné éigin d’fhorbairt garraíodóireachta nó d’fhorbairt gairdíní agus páirceanna. Canálacha, codanna canálaithe d’aibhneacha agus locha, cainéil loingseoireachta in aibhneacha agus i locha, agus na gnéithe loingseoireachta a bhaineann leo.

Cultural Heritage

Cultural Heritage includes archaeological objects, heritage objects, The Irish Language, folklore, oral heritage and folklife, genealogy, museums and archives, local history, heritage education and placenames. The Heritage Act, 1995 defines Heritage Objects and Archaeological objects:

Oidhreacht Chultúir

Cuimsíonn Oidhreacht Chultúir ábhair seandálaíochta, ábhair oidhreachta, an Ghaeilge, béaloideas, oidhreacht ó bhéal agus saol na tuaithe, ginealas, músaeim agus cartlanna, stair áitiúil, oideachas oidhreachta agus logainmneacha. Tugtar sainmhíniú san Acht Oidhreachta, 1995, (nach bhfuil aistrithe go Gaeilge) ar ábhar oidhreachta agus ábhar seandálaíochta:

Heritage Objects

Objects over 25 years old which are works of art or of industry (including books, documents and other records, including genealogical records) of cultural importance.

Réada Oidhreachta

 Réada níos mó ná 25 bliana d’aois, saothair ealaíne nó tionsclaíochta (lena n-áirítear leabhair, cáipéisí agus taifid eile ar nós taifid ghinealais) a mbaineann tábhacht chultúrtha leo.

Archaeological Objects are described as any chattel whether in a manufactured or partly manufactures or an unmanufactured state which by reason of the archaeological interest attaching thereto or of its association with and Irish historical event or person has a value substantially greater than its intrinsic (including artistic) value, and the said expression includes ancient human, animal or plant remains.

Réada Seandálaíocha  

Aon airnéis, cibé acu déantúsaithe nó páirtdhéantúsaithe nó i riocht neamhdhéantúsaithe a bhfuil luach níos mó ná a luach intreach (lena n-áirítear ealaíonta) mar gheall ar an spéis sheandálaíoch a bhaineann leis nó an ceangal atá aige le teagmhas nó le duine stairiúil, agus áirítear sa léiriú sin iarsmaí ársa daonna, ainmhí nó plandaí.

Biodiversity & Natural Heritage

Biodiversity is short for ‘biological diversity’. It was defined in the 1992 Convention of Biological Diversity as ‘The variability among living organisms from all sources including, inter alia, terrestrial, marine and othe aquatic ecosystems and the ecological complexes of which they are part; this includes diversity within species, between species and of the ecosystems’. Biodiversity is a collective term for all the different living organisms on the planet including bacteria, plants and animals as well as their habitats. Put simply, biodiversity is the variety of life on Earth and the natural patterns it forms.

In Galway, we are fortunate to have such a rich natural heritage, much of it relatively unspoilt. Galway’s biodiversity includes habitats and species of plants and animals that are rare or absent elsewhere in Ireland and Europe. Intact blanket bogs, raised bogs, sea cliffs, sand dunes, turloughs, river callows, limestone pavement, maerl beaches and species rich grassland are just some of the habitats of national and international importance to be found in County Galway.

The Heritage Act, 1995 gives the following definitions of fauna, flora, geology, landscapes, seascapes and wildlife habitat:

Bithéagsúlacht & Oidhreachta Nádúrtha

Is leagan gearr é Bithéagsúlacht ar ‘éagsúlacht bhitheolaíoch’. Tugadh sainmhíniú air sa Choinbhinsiún Um Éagsúlacht Bhitheolaíoch 1992 (nach bhfuil aistrithe go Gaeilge) mar ‘the variability among living organisms from all sources including, inter alia, terrestrial, marine and other aquatic ecosystems and the ecological complexes of which they are part; this includes diversity within species, between species and of ecosystems’. Is cnuasthéarma é Bithéagsúlacht do na horgánaigh difriúla beo ar fad ar an bpláinéad lena n-áirítear baictéir, plandaí agus ainmhithe chomh maith lena ngnáthóga. Curtha go simplí, is éard is bithéagsúlacht ann ná an éagsúlacht beatha atá ar Domhan agus na pátrúin nádúrtha a thógann sí.

I nGaillimh, tá an t-ádh linn go bhfuil oidhreacht nádúrtha shaibhir againn, agus an chuid is mó di gan milleadh. Áirítear ar bhithéagsúlacht na Gaillimhe gnáthóga agus speicis plandaí agus ainmhithe atá neamhchoitianta nó nach bhfuil aon fháil orthu sa chuid eile d’Éirinn ná san Eoraip. Tá gnáthóga a bhfuil tábhacht náisiúnta agus idirnáisiúnta ag baint leo le fáil i gContae na Gaillimhe, ina measc bratphortaigh slána, portaigh ardaithe, aillte cósta, dumhcha, turlaigh, calaí aibhneacha, pábháil aolchloiche, tránna méarla agus talamh féaraigh a bhfuil saibhreas speiceas le fáil ann.

Tugtar sainmhíniú san Acht Oidhreachta, 1995 (nach bhfuil aistrithe go Gaeilge) ar fauna, flora, ar gheolaíocht, tírdhreacha muirdhreacha agus gnáthóg fiadhúlra:

Fauna

All wild birds and all wild animals (both aquatic and terrestrial) and includes in particular fish, wild mammals, reptiles, non-aquatic invertebrate animals and amphibians, and all such wild animals’ eggs, larvae, pupae or other immature stage and young, but in relation to fish or aquatic invertebrate animals (or their eggs or spawn or other immature stage or brood or young) only includes fish and such aquatic invertebrate animals of a species specified in regulations under section 23 of the Wildlife Act, 1976, which are for the time being in force.

Fauna

  Gach éan agus ainmhí fiáin (in uisce nó ar talamh) lena n-áirítear éisc, mamaigh fhiáine, reiptílí, ainmhithe inveirteabracha agus amfaibiacha, agus uibheacha, larbhaí, pupaí nó riocht neamhaibí agus óg eile, ach maidir le héisc nó ainmhithe inveirteabracha uisce (nó a n-uibheacha nó a sceith nó riocht neamhaibí eile nó ál nó óg) ní áirítear ach ainmhithe uisce inveirteabracha de speicis atá sonraithe i rialacháin faoi Alt 23 den Acht um Fhiadhúlra, 1976, atá i bhfeidhm faoi láthair.

Flora

All plants (both aquatic and terrestrial) which occur in the wild (whether within or outside the State) other than trees, shrubs or plants being grown in the course of agriculture, forestry or horticulture and includes in particular lichens, mosses, liverworts, fungi, algae and vascular plants, namely flowering plants, ferns and fern-allied plants and any community of such plants.

Flóra

Gach planda (idir uisceach agus talún) atá ar fáil go fiáin (laistigh nó lasmuigh den Stát), seachas crainn, toir nó plandaí a fhástar i dtalmhaíocht, foraoiseacht nó gairneoireacht  lena n-áirítear go háirithe léicean, caonach, aelus, fungas, alga agus plandaí soithíocha, is é sin plandaí bláthanna, raithneach agus plandaí gaolta le raithneach agus aon phobal de na plandaí sin. 

Geology

The study of the planet Earth as a whole or in part, the materials of which it is made, the processes that act and have acted upon these materials and the products and structures formed by such action, the physical and biological history of the planet since its origin including the history of life preserved as fossils in rocks and deposits at the surface or in layers beneath the surface of the earth, stratigraphic succession, caves, fossil content or any other items of scientific interest, and includes geomorphology, lithology and mineralogy.

Geolaíocht

 Staidéar ar phlainéad an Domhain, go hiomlán nó i bpáirt, na comhábhair as a bhfuil sé déanta, na próisis a ghníomhaíonn agus a ghníomhaigh ar na comhábhair seo agus na táirgí agus na struchtúir a foirmíodh ag an gníomhaíocht sin, stair fhisiceach agus bhitheolaíoch an phláinéid ó thús lena n-áirítear stair na beatha atá caomhnaithe mar iontaisí i gcarraigeacha agus i sil-leagain ar an dromchla nó i sraitheanna faoi dhromchla an domhain, comhleantacht stratagrafach, uaimheanna, ábhar iontaisí nó míreanna spéisiúlal eolaíocha eile, agus geomoirfeolaíocht,  liteolaíocht agus mianreolaíocht san áireamh.

Landscape

Areas, sites, vistas and features of significant scenic, archaeological, geological, historical, ecological or other scientific interest.

Tírdhreach

Limistéir, suímh, caol-léargais agus gnéithe suntasacha scéimhe, seandálaíocha, geolaíocha, stairiúla, éiceolaíocha nó eolaíocha eile.

Seascape

Areas and sites of coastal water including estuaries, bays and lagoons of significant scenic, geological, ecological or other scientific interest.

Muirdhreach

Limistéir agus suímh d’uisce cósta lena n-áirítear inbhir, bánna agus murlaigh a mbaineann spéis scéimhe, geolaíoch, éiceolaíoch nó eolaíoch eile leo.

Wildlife Habitat

The ecological environment in which particular organisms and communities thereof thrive.

Gnáthóg Fhiadhúlra

 An timpeallacht éiceolaíoch ina mbíonn orgánaigh áirithe nó pobail díobh faoi bhláth.